روند صلح قره باغ؛ تلاش آمریکا برای دورکردن ایران و نقش ترکیه و روسیه

در 26 تیر 1401 ؛ وزیران امور خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان در راستای پیشبرد روند معاهده صلح بین دو کشور برای اولین بار پس از جنگ سال 2020 به میزبانی ایلیا دارچیاشویلی، وزیر امور خارجه گرجستان در تفلیس با یکدیگر ملاقات کردند تا تنشهای چند وقت اخیر بین طرفین کاهش یابد. این مذاکرات در راستای توافقی است که رهبران دو کشور با وساطت اتحادیه اروپا در ماه مه برای پیشبرد گفت وگوهای معاهده صلح صورت دادند.

در این دیدار "آرارات میرزوئیان"، وزیر امور در دیدار با "جیحون بایراموف"، وزیر امور خارجه آذربایجان بر دیدگاه طرف ارمنی مبنی بر اهمیت حل‌وفصل سیاسی مناقشه قره_باغ کوهستانی در مسیر دستیابی به صلح باثبات و پایدار در منطقه تاکید کرد. وی همچنین در همین راستا بر اهمیت به کارگیری فرمت ریاست مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا و استفاده از تجربیات آن مطابق با چارچوب تعریف شده برای مأموریت بین‌المللی آن و بر اهمیت رسیدگی به مسائل بشردوستانه از جمله آزادی اسرای جنگی ارمنی و بازگرداندن آنان به موطنشان و روشن شدن سرنوشت مفقودین تاکید کرد. در پایان این دیدار طرفین برای ادامه تماس‌ها ابراز تمایل کردند. دو طرف در مورد طیف وسیعی از مسائل مربوط به عادی‌سازی روابط ارمنستان و آذربایجان گفت‌وگو کردند. طرفین همچنین روند اجرای تعهدات قبلی در این زمینه را مورد بحث و بررسی قرار داده و در مورد اقدامات احتمالی آتی به تبادل نظر پرداختند.

در همین رابطه الهام علیف، رییس جمهوری آذربایجان گفت: دیدار بین وزرای امور خارجه آذربایجان و ارمنستان برای اولین بار است که صورت گرفت، امیدواریم که نتیجه ای در برداشته باشد.

مذاکره بایرامف و میرزویان در حالی انجام گرفت که اخیرا وزارتخانه های دفاع دو کشور همدیگر را به نقض آتش بس متهم کرده بودند.

دیدار وزاری امور خارجه آذربایجان و ارمنستان پس از آن صورت گرفت که رییس جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در ماه های آوریل و مه در بروکسل در یک نشست سه جانبه با چارلز میشل رییس شورای اروپا درباره طرح صلح قره باغ با یکدیگر گفت وگو کرده بودند.

آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نوشت: جیحون بایراموف و آرارات میرزویان با دیدار در تفلیس گام مثبتی برداشتند. گفت وگوی مستقیم مطمئن ترین راه برای حل اختلافات آذربایجان و ارمنستان است.

دو هفته پیش از دیدار وزرای امور خارجه دو کشور در تفلیس آرمن گریگوریان، دبیر شواری امنیت ملی ارمنستان اعلام کرده بود که تمام نیروهای این کشور از منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی که بر سر آن دو جنگ با جمهوری آذربایجان داشتند تا ماه سپتامبر خارج خواهند کرد. وی خاطر نشان ساخته بود که یگان‌های نیروهای مسلح ارمنستان پس از آتش‌بس به ارمنستان بازگشته‌اند، این روند رو به اتمام است و در ماه سپتامبر به پایان می‌رسند و نیروهای حافظ صلح روس در قره باغ امنیت قوم ارامنه را تضمین می‌کنند.

بر اساس قرارداد سه جانبه مسکو - باکو - ایروان در تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ ارمنستان بخش هایی از سرزمین های آذربایجان‌ را که سی سال تحت اشغال خود داشت واگذار کرد و روسیه حدود 2000 نیروی باصطلاح حافظ صلح روسی را برای نظارت بر آتش بس شکننده در محور لاچین مستقر کرد. ارتش تقویت شده آذربایجان پس از ۴۴ روز توانست بخش های زیادی از مناطق اشغال شده توسط ارمنستان را آزاد کند. این درگیری که در پاییز 2020 صورت گرفت بیش از 6500 کشته بر جای گذاشت و زمانی که ارتش آذربایجان شوشا را هم بازپس گرفته بود و به سمت خانکندی در حرکت بود با دخالت روسیه به آتش بس و امضای سند ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ منجر شد.

لازم به ذکر است که الهام علی اف، رئیس جمهوری جمهوری آذربایجان دو هفته پیش با ذکر این نکته که یک مقام نظامی عالیرتبه روسیه وعده کرده بود این نیروها پیش از این از منطقه خارج خواهند شد از کندی زیاد روند عقب نشینی نظامیان ارمنستان ابراز گلایه کرده و افزوده بود اگر ارمنستان قصد خروج نیروهای خود را از خاک آذربایجان ندارد بصورت شفاف اعلام کند تا آذربایجان هم تکلیف خود را بداند!

همزمان با اعلام خروج نظامیان ارمنی از مناطق اشغالی باقیمانده در قره باغ، اسکان اهالی روستای آقای از توابع زنگیلان جمهوری آذربایجان در نزدیکی مرز ایران که از سی سال پیش تحت نام آوراگان جنگی در بخش ماسازیر در نزدیکی باکو سکنی داشتند، شروع شد. اهالی آقالی در "روستای هوشمند" که توسط یک شرکت اسرائیلی در دست احداث است مسکن خواهند گزید.

گفته می شود در مرحله اول از مجموع 41 خانواده در روز 19 جولای 10 خانواده عازم این روستا خواهند شد. به هر یک از اعضای این خانواده ها شغلهایی پیشنهاد شده است و آنها نیز این مشاغل پیشنهادی را پذیرفته اند. در میان این خانواده ها افراد بازنشسته، دانشجو، زنان خانه دار، مهندس، فروشنده و حسابدار، نگهبان، باغبان، زارع، معلم، پزشک، نیروهای خدماتی بخش بهداشت و درمان و آموزش و صاحبان مشاغل کوچک وجود دارد. این افراد تا سه سال پس از بازگشت به محل اسکان دائمی خود از کمک های دولتی برخوردار برخوردار خواهند بود.

تا پیش از اشغال شهرستان زنگیلان توسط ارمنستان در جنگ نخست قراباغ، سه روستای آقالی 1 و 2 و 3 که اکنون در یک "روستای هوشمند آقالی" تجمیع شده اند، 352 خانوار ساکن بودند.

برای ساکنانی که در این روستای هوشمند اسکان داده خواهند شد، منازل مجهز به فناوری های هوشمند تامین خواهد شد و مسایل اشتغال و تحصیل و پزشکی و امور اجتماعی آنها توسط سازمان های ذیربط حل خواهند شد.

همزمان با این تحولات شاهد حضور رئیس سازمان سیای امریکا در 17 تیر 1401 در قفقاز جنوبی و مذاکرات وی با رهبران این کشورها بودیم.

"ویلیام برنز"، رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در ملاقات با "آرمن گریگوریان" دبیر شورای امنیت ارمنستان در خصوص چگونگی روند مذاکرات ارمنستان - آذربایجان و ارمنستان - ترکیه را مورد بررسی قرار دادند.

"نیکول پاشینیان" نخست‌وزیر ارمنستان نیز در دیدار با ویلیام برنز در مورد امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین مبارزه با تروریسم و تحولات و فرایندهای جاری در قفقاز جنوبی تبادل نظر کردند.

سه روز بعد از دیدار ویلیام برنز رئیس آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در ایروان با ناریشکین، رئیس سازمان اطلاعات خارجی روسی (اِف.اِس.ب) دیدار و گفت وگو کرد.

همچنین دیدار بایرامف - میرزویان در تفلیس در حالی برگزار شد که در 17 تیر 1401 مقامات ارمنستان گفتند که تمام نیروهای این کشور از منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی که بر سر آن دو جنگ با جمهوری آذربایجان داشتند تا ماه سپتامبر خارج خواهند کرد.

در 29 تیر 1401، همزمان با نگرانی آمریکا از گرانتر شدن بهای گاز، نفت و بنزین در سطح جهانی و توافق تازه اتحادیه اروپا با دولتمردان باکو برای دریافت گاز طبیعی، ند پرایس سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در نشست مطبوعاتی در مورد توافق گاز طبیعی منعقد شده بین اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان گفت: ما آشکارا در حال همکاری بسیار نزدیک با متحدان اتحادیه اروپا و سایر شرکای خود در منطقه، از جمله آذربایجان، در موضوع امنیت انرژی هستیم. ما می خواهیم در این مدت شاهد عرضه پایدار جهانی انرژی باشیم. این چیزی است که کار گروه ایالات متحده و اتحادیه اروپا به شدت روی آن کار می کنند.

در همین حال در 28 تیر 1401 رئیس کمیسیون اورسوال فون درالین فون در لاین و کادری سیمسون، کمیسر انرژی، به منظور تقویت این همکاری از آذربایجان دیدن کرد و با رئیس جمهوری این کشور مذاکره کرد.

وی پیش از سفر به باکو طی توئیتی نوشته بود: به زودی برای امضای چند قرارداد جدید عازم جمهوری آذربایجان خواهم شد در حالی که روسیه از ذخایر انرژی خود به عنوان اسلحه استفاده می‌کند، تنوع بخشیدن به وادرات انرژی برای اتحادیه اروپا یک اولویت است. اتحادیه اروپا در حال روی آوردن به تامین کنندگان قابل اعتماد انرژی است. زمان حضور در باکو هم نوشت: هدف ما دوبرابر شدن تحویل گاز از آذربایجان به اتحادیه اروپا در طول چند سال آینده است. جمهوری آذربایجان یک شریک حیاتی برای امنیت عرضه گاز و در مسیر ما به سمت خنثی سازی کربن خواهد بود.

جمهوری آذربایجان قرار است تا سال 2027 سالیانه 20 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به اروپا صادر کند.

در همین حال آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت جمهوری ارمنستان اظهار داشت: مکالمه تلفنی پاشینیان-اردوغان قدم مهم دیگری در قالب ساماندهی به روابط بود.

به گفته گریگوریان عادی‌سازی روابط ارمنستان-ترکیه بدون هیچگونه پیش شرطی خواهد بود.

از سوی دیگر ترکیه بار دیگر پیشنهاد کرد نشست آتی نمایندگان ویژه ارمنستان و ترکیه در امر عادی‌سازی روابط دو کشور در ایروان یا آنکارا برگزار شود.

هر چند طرف ارمنی تاکنون به پیشنهاد جدید آنکارا پاسخ نداده است، اما ایروان پیش از این خواستار گشایش مرزها برای تردد دیپلمات‌های دو کشور شده بود.

یادآور می‌شود؛ نمایندگان ارمنستان و ترکیه به دلیل عدم وجود روابط دیپلماتیک، بسته بودن مرزها و همچنین عدم وجود اعتماد بین طرفین، دیدارهای خود را در مسکو و وین برگزار کرده‌اند. آخرین دیدار نمایندگان دو کشور در روز اول ژوئیه 10 تیر ماه، در وین برگزار شد.

روزنامه "کارس گازته" (Karsgazete) ضمن خبری به نقل از اهالی ساکن روستاهای مرزی گزارش داده که ترکیه در حال انجام عملیات مین‌زدایی در نزدیکی روستای مرزی "ایبیش"، یکی از روستاهای هم مرز با ارمنستان است.

این روزنامه محلی که در شهر کارس (قارص) چاپ می‌شود با استناد به ادعای شهروندان مبنی بر اینکه از حدود یک ماه پیش حضور متخصصان یک شرکت اسرائیلی در حوالی روستای ایبیش در نزدیکی مرز ارمنستان را مشاهده کرده‌اند که مشغول انجام عملیات مین‌زدایی بودند. به نوشته روزنامه مذکور، هنوز هیچ توضیح رسمی در مورد این خبر داده نشده است.

در روزهای اخیر دیدار "آرمن گریگوریان"، دبیر شورای امنیت جمهوری ارمنستان با "تویوو کلاار"، نماینده ویژه اتحادیه اروپا در امور بحران قفقاز جنوبی و مذاکره پیرامون روند اجرای توافقات بروکسل مابین "نیکول پاشینیان"، نخست‌وزیر ارمنستان و "الهام علی‌اف"، رئیس جمهور آذربایجان با میانجی‌گری "شارل میشل"، رئیس اتحادیه اروپا تحول دیگری در راستای گام برداشتن برای رسیدن به صلح با آذربایجان بود.

مجلس نمایندگان آمریکا هم بیکار نماند و در یک اقدام‌ یکطرفه، اعلام کرد چهار اصلاحیه پیشنهادی برای افزودن بر قانون مجوز دفاع ملی (NDAA – H.R.7900) را به بررسی خواهد گذارد. بر اساس اصلاحات پیشنهادی مذکور از دولت جمهوری آذربایجان خواسته می‌شود که در اسرع وقت اسرای جنگی ارمنی را آزاد و به موطن‌شان بازگرداند، از وزارت امور خارجه آمریکا درخواست می‌شود گزارشی از جنایات جنگی آذربایجان در طول جنگ 44 روزه قره_باغ و پس از آن به کنگره ارائه کند و همچنین در جهت تعیین شرایط فروش جنگنده‌های مدرن اف-16 به ترکیه اقدام کند.

عادی‌سازی روابط ارمنستان-ترکیه از جمله موضوعاتی بود که در دیدار پاشینیان و کلاار مورد بررسی قرار گرفت.

نخست‌وزیر ارمنستان هم در تاریخ 13 ژوئیه / 22 تیر ماه، با "تویوو کلاار"، نماینده ویژه اتحادیه اروپا در امور بحران قفقاز جنوبی دیدار و در خصوص روندهای در حال وقوع در منطقه قفقاز جنوبی، وضعیت حاکم بر قره باغ کوهستانی، اقداماتی که در راستای تضمین برقراری صلح و ثبات در حال انجام است مذاکره کردند. طرفین در خصوص نتایج نشست‌های سه جانبه برگزار شده با وساطت رئیس جمهور فدراسیون روسیه در سوچی و با میانجی‌گری رئیس شورای اروپا در بروکسل و همچنین روند اجرای توافقات انجام شده، تبادل نظر کردند.

در این دیدار دو طرف بر اهمیت توجه مستمر جامعه بین‌المللی به حفاظت از میراث فرهنگی ارمنیان در قره باغ که در پی جنگ 44 روزه توسط ارتش آذربایجان بخشهای زیادی از آن از اشغال ارمنستان آزاد شده تاکید کرده و خواهان ایجاد ضمانت برای فراهم آوردن امکان دسترسی هیئت‌های اعزامی یونسکو و سازمان‌های‌ بشردوستانه بین‌المللی به مناطق مورد مناقشه قره_باغ کوهستانی شدند. این در حالیست که ارمنستان در طول مدت سی سال اشغال اراضی آذربایجان در تخریب آثار تاریخی و فرهنگی و دینی آذربایجان از هیچ کوششی دریغ نکرده اند و مجامع بین المللی ارمنستان را مورد سوال قرار نداده است!

روند عادی‌سازی روابط ارمنستان و ترکیه از دیگر موضوعاتی بود که مورد بررسی دو طرف قرار گرفت.

نخست‌وزیر ارمنستان در این دیدار همچنین از تلاش‌های "شارل میشل" رئیس شورای اروپا، در راستای تقویت درک متقابل و ثبات در منطقه قدردانی کرد.

این در حالیست که الهام علیف یک هفته پیش در نشست دولت گفت: اگر ارمنستان نمی خواهد از باقیمانده اراضی اشغال شده آذربایجان خارج شود بصورت شفاف اعلام کند تا آذربایجان هم تکلیفش را بداند. وی همچنین اضافه کرد که بر اساسی وعده یک مقام بلند پایه نظامی روسیه نیروهای ارمنی باید تا ماه ژوئن از خاک آذربایجان خارج می شدند اما خارج نشده اند.

رئیس جمهوری آذربایجان همچنین اعلام کرد: نشست آتی کمیسیون امنیت و تعیین حدود مرزی ارمنستان-آذربایجان برای ماه آگوست پیش‌بینی می‌شود. اما ایروان هنوز رسماً در این باره اعلام نظر نکرده است.

الهام علی اف در مصاحبه ای دیگر اعلام کرد که دولتش در حال خرید تجهیزات نظامی، سلاح و مهمات جدید است. وی خاطرنشان کرد که اخیراً رئیس جمهور و وزیر امور خارجه ارمنستان اغلب در مورد امتیاز گرفتن در قره باغ صحبت کردند. این بسیار خطرناک است. ما هم می توانیم در این مورد طلب امتیاز کنیم. می‌توانیم برای زنگزور که در نوامبر ۱۹۲۰ از آذربایجان منفک شده، تقاضای امتیاز کنیم! علیف افزود: اگرچه در شش ماه سال جاری گام هایی در جهت عادی سازی روابط آذربایجان و ارمنستان برداشته شده، اما متاسفانه هنوز نتایج واقعی حاصل نشده است و برغم اینکه یک سال و هشت ماه از جنگ میهنی می گذرد اما متأسفانه ارمنستان هنوز به تعهدات خود عمل نمی کند.

در همین حال میرزوئیان، وزیر امور خارجه جمهوری ارمنستان در مصاحبه با نشریه یونانی "کاتیمرینی" تاکید کرد: "یک مناقشه فقط به این دلیل که یکی از طرفین آن اعلام می‌کند آن دیگر وجود ندارد، از حیث وجود ساقط نمی‌شود. کسانی که چنین فکر می کنند صرفاً مشغول خودفریبی هستند". وی در ادامه افزود: "اظهارات رسمی بسیاری از شرکای ما و سازمان‌های بین‌المللی، از جمله کشورهای میانجی در این مسئله، نیز به وضوح نشانگر این واقعیت هستند که مناقشه قره_باغ کوهستانی همچنان باید از طریق مذاکره به حل‌وفصل نهائی برسد".

الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان نیز با "تویوو کلاار"، نماینده ویژه اتحادیه اروپا در امور قفقاز جنوبی و بحران گرجستان در روز جمعه 15 ژوئیه/24 تیر ماه در باکو دیدار و پیرامون روند ساماندهی به روابط ارمنستان و آذربایجان، امضای توافقنامه صلح، رفع انسداد از راه‌های ارتباطی و اقتصادی، چالش‌های پیش روی آذربایجان و همچنین سرنوشت مفقودالاثرهای آذربایجانی جنگ اول قره_باغ به طور مبسوط مذاکره کردند.

تحلیل:

آنچه بوضوح قابل مشاهده است این است که تحولات منطقه و جهانی پس از تجاوز پوتین به اوکراین وارد مرحله جدیدی شده است. از همین رهگذر تحولات قفقاز جنوبی و بویژه رسیدن به صلح نهایی نیز متاثر از این شرایط است.

کرملین حتی اگر اعتراف هم نکند موقعیت روسیه پس از تجاوزش به اوکراین در قفقاز جنوبی دچار چالش و ضعف شده و توازن قوا تا حدودی برهم خورده و خلاء ایجاد شده فرصت های زیادی در اختیار آذربایجان، ترکیه و غرب قرار داده است. بحران انرژی پدید آمده در اروپا ناشی از تحریم روسیه توسط غرب سبب شده اهمیت کشورهای صادرکننده انرژی از جمله آذربایجان برای مصرف کنندگان گاز افزایش یابد و به امنیت انرژی توجه مضاعفی شود. از این رو تلاش آمریکا و اروپا در راستای برقراری صلح در قره باغ باید افزایش یابد و در همین راستا کفه ترازوی رقابت بازیگران به نفع آذربایجان سنگینی کند. این در حالیست که پیش از تهاجم روسیه به اوکراین، غرب از ارمنستان و اشغال خاک آذربایجان تلویحا حمایت می کرد. با توجه به همین موضوع از یک سو شاهد افزایش تماس های مقامات غربی با آذربایجان و ارمنستان و از سوی دیگر مقامات روسی با این دو کشور هستیم. بطور یقین مسکو بمنظور از دست ندادن و ضعیف شدن کارت انرژی در برابر غرب از این روند عصبانی و نگران است و تلاش خواهد کرد با ایجاد تنش میان آذربایجان و ارمنستان بویژه با استفاده از نیروهای حافظ صلح خود در قره باغ و بحران سازی احتمالی در داخل این دو کشور مانع برقراری صلح در قره باغ شود تا بتواند در روند صادرات گاز آذربایجان به اروپا مشکلات موانعی ایجاد کند. (بعنوان مثال: عصر روز چهارشنبه، نظامیان آذربایجان از خودروی متعلق به نیروهای صلح روسیه مقداری سلاح که بدون مجوز در حال انتقال آن بودند کشف کردند. در منطقه ایست بازرسی یک دستگاه ترانسپورتر 82A و سه دستگاه اتومبیل اورال که با عبور از آقدام در محور عسگران-آغدره در حرکت بودند پس از بازرسی متوقف کردند. از قسمت بار یکی از خودروها از لای رختخواب ۵ فقره اسلحه کلاشینکف AKM کشف شد و به علت نقض مقررات عقب برگردانده شدند.)

سفر روسای سرویس های امنیتی آمریکا و روسیه به فاصله اندکی از یکدیگر به باکو و ایروان نشان از عمق حساسیت دو کشور نسبت به تحولات قره باغ و تلاش برای افزایش نفوذ در این دو کشور است. با توجه باینکه مذاکرات برجام هم در آستانه در بن بست قرار گرفتن قرار دارد به احتمال زیاد طرف آمریکایی در دیدار با سران آذربایجان و ارمنستان در رابطه با ایجاد محدودیت برای ایران نیز گفت وگو کرده اند و به شرط پذیرش پیشنهادهای آمریکا قول مساعد برای سرعت بخشیدن به رسیدن به صلح میان آذربایجان و ارمنستان و برقراری ارتباط زمینی میان دو کشور و ترکیه و عادی سازی روابط ارمنستان و ترکیه و بازگشایی مرز دو کشور داده باشند. خروج ارمنستان از محاصره آذربایجان و ترکیه سبب کاهش نیاز این کشور به ایران خواهد شد. در این صورت احتمال موافقت ارمنستان با ایجاد کریدور زنگزور که ایروان اساسا برخلاف ایران حساسیت چندانی نسبت به ازدست دادن مرز خود با ایران نشان نمی دهد، دور از ذهن نیست. که در صورت چنین تصمیمی با استناد به حقوق بین الملل و اصول تمامیت ارضی و حاکمیت ملی این اقدام را در حیطه حاکمیت ملی خود خواهد دانست و دخالت ایران در این موضوع را برخلاف قواعد حقوق بین الملل معرفی خواهد کرد.

همچنین‌ ترکیه بعنوان حامی آذربایجان و عضو ناتو که پروژه تبدیل شدن به هاب انرژی را در منطقه پیگیری می کند با رویکرد غرب در رابطه با تامین بخشی از نیاز خود به گاز از آذربایجان را پیگیری و همراهی می کند. اگرچه با روسیه هم مناسبات خوبی دارد و از این کشور گاز وارد می کند. اما روسیه به دلیل تحریم شدن ابزار موثری برای تغییر رویکرد ترکیه در دست ندارد. از سوی دیگر ترکیه به موازات پیشبرد مذاکرات صلح میان آذربایجان و ارمنستان با ارمنستان نیز درصدد عادی سازی مناسبات با اولویت بازگشایی مرزهایش با این کشور است که همزمان باید به نتیجه برسد. که درصورت موفقیت ضمن حضور در ارمنستان موقعیت خود را در قفقاز جنوبی بیش از پیش تقویت خواهد کرد و با توجه به شرایط کنونی ایران ارمنستان نیز با فشار آمریکا از ایران فاصله خواهد گرفت. لذا سیاست خارجی نامتوازن و تنش زای ایران و همراهی با روسیه بحران زده که در شرایط غیر و حرج رو به ایران کرده است باقیمانده فرصتها را از ایران خواهد گرفت.

* منتشر شده در سایت دیپلماسی ایرانی

تحرکات دیپلماتیک در قفقاز جنوبی در دوره پسا تجاوز روسیه به اوکراین در راستای حل نهایی بحران قره باغ کوهستانی و تعیین محدوده های مرزی آذربایجان و ارمنستان و امضای سند صلح میان این دو کشور و عادی سازی مناسبات آنکارا- ایروان از سوی باکو، ایروان، تفلیس، آنکارا، مسکو و بروکسل و واشنگتن افزایش یافته و در چند مورد نیز گام های عملی برداشته شده است.