چرا حکومت پهلوی فروریخت؟/ با نگاهی به خاطرات علینقی عالیخانی
در چرایی فروپاشی حکومت پهلوی معمولا با مجموعه‌ای از ساده‌سازی‌ها مواجهیم. سازوکار ساده‌سازی معمولا با فروکاستن مجموعه درهم‌تنیده‌ای از عوامل به یک عامل پیش می‌رود. در روایت‌های ساده‌سازانه به تناسب از عامل خارجی، تصمیم قدرت‌های جهانی (کنفرانس گوادلوپ)، نقش انگلیسی‌ها در برکشیدن روحانیون و گاه حتی تصمیم یا خیانت شخص کارتر، قدرنشناسی و گول خوردن مردم، دل‌رحم بودن شاه و انتخاب رفتن از وطن به جای سرکوب مردم، نقش روشنفکران چپ و به ندرت خیانت برخی از عوامل رژیم به عنوان دلایل فروپاشی یاد کرده‌اند.
درباره همه این عوامل و دلایل می‌توان با داده‌های مستند تاریخی بحث کرد، اما به نظرم یکی از بهترین راه‌ها برای یافتن پاسخ پرسش نخست مراجعه به داوری سران و کارگزاران رژیم پهلوی پس از سقوط و ارزیابی انتقادی دیدگاه‌های آنان است. بیشتر آن‌ها پس از سقوط رژیم، در خارج از ایران فرصتی برای بازنگری در کارنامه حکومت و خود داشتند. بدیهی است که اندکی از آنان توانسته باشند، درباره نقش خود قضاوت درستی کرده باشند و حتی اگر قضاوتی باشد، باید به دیده تردید در آن نگریست، اما داوری با فاصله آنان درباره کارنامه حکومت قابل تامل است.
دو پروژه‌ی تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد و تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران و کارهای پراکنده دیگر ازجمله خاطرات سران رژیم گذشته که به صورت مستقل منتشر شده‌اند، مجموعه بی‌نظیری از این داوری‌ها و دیدگاه‌هاست که در آن کارگزاران رژیم پهلوی در این نکته تامل کرده‌اند که چرا همه‌چیز به این سادگی فروپاشید؟
دریغا که هنوز کسی برای پژوهشی نظام‌مند از این داده‌های خام درباره این موضوع همت نکرده است، به‌ویژه که در این دوره با ابزارهای داده‌کاوی می‌توان تصویری روشن‌تر ارائه کرد.
فایل صوتی گفت‌وگو با علینقی عالیخانی از مجموعه تاریخ شفاهی هاروارد گویایی واقعیات بسیاری در این زمینه است. او در درخشان‌ترین دوره‌ی اقتصادی حکومت پهلوی مدیریت اقتصاد کشور را در دست داشته و بسیاری از پروژه‌های بزرگ صنعتی دولتی و همچنین شکل‌گیری بخش خصوصی توانمند محصول یا حاصل این دوره است. عالیخانی پیش از این‌که زمام امور اقتصاد کشور را در دست بگیرد، در بخش اطلاعات سازمان امنیت یا همان ساواک در زمینه بررسی‌های اقتصادی کار کرده و به اسناد مختلف دسترسی کامل داشته و در همان کسوت با مقامات اقتصادی کشورهای مختلف مراوده داشته.
گفت‌وگوی او نشان می‌دهد که حکومت چگونه رفته‌رفته از اوجی که در آن دوره گرفته بود، افول کرده است.
در گفت‌وگوی او ۱۵ خرداد نقطه مهمی در این ماجراست. او از جلسه‌ای می‌گوید که گروهی از کارگزاران دل‌سوز حکومت برگزار می‌کنند تا راه‌حلی بیابند و پیامد این جلسه برکناری تقریبا تمام اعضای آن جلسه و پیشرفت دو نفری است که به خاطر بی‌خبری شاه از چنین نشستی این جلسه را ترک می‌کنند و گزارش آن را «به عرض اعلیحضرت» می‌رسانند. او این جلسه را نقطه عطفی در مواجهه شاه با متخصصان و کارگزاران می‌داند و معتقد است که پس از این جلسه شخصیت‌های مستقل و چارچوب‌دار رفته‌رفته در دستگاه گوشه‌نشین شدند و افراد بله قربان‌گو جای آنان را گرفتند. نمونه مثالی او جایگزینی امیرعباس هویدا به جای اسدالله علم است. او تا آن‌جا پیش می‌رود که معتقد است اگر اسدالله علم در سال‌های منتهی به انقلاب بود، ماجرا شکل دیگری به خود می‌گرفت.
با این حال بخش مهم خاطرات او در حوزه اقتصاد و صنعت است که فضای فعالیت‌های اوست و در آن تسلط دارد و توضیح می‌دهد که چگونه رفته‌رفته با دخالت دربار و شخص شاه سامان امور اقتصادی از هم می‌پاشد و امتیازهای انحصاری نصیب نزدیکان می‌شود. تا آن‌جا که ناچار می‌شود از وزارت اقتصاد کنار برود و به دستور شاه رئیس دانشگاه تهران شود.
چنان‌که پیداست او در دانشگاه کارنامه چندان درخشانی ندارد. او همزمانی ریاستش با اعتراضات دانشجویی و تاثیر مستقیم آن در فعالیت‌هایش را به عنوان بخشی از دلایل ناکامی‌اش شرح می‌دهد، اما زمینه‌های اجتماعی را به کلی نادیده می‌گیرد. همچنان که شرح کارنامه‌اش در دوران وزارت اقتصادش فاقد زمینه‌های اجتماعی و خوش‌بینی جمعی است و همه را به حساب مدیریت خود می‌زند.
گفت‌وگوی علینقی عالیخانی شرح فراز و فرود یک حکومت است، بدون این‌که خود چنین قصدی داشته باشد. شرح نسبتا منصفانه واقعیت‌ها (در فهمی که یک‌کارگزار از واقعیت دارد و تا حدی که می‌تواند)، صراحت در قضاوت کارنامه دیگران و شرح جزئیاتی مانند مصادره تلویزیون خصوصی ثابت، دیدار و گفت‌وگوی شاه و علم پس از ۱۵ خرداد و... چنین فرازوفرودی را ترسیم کرده است و همین جزئیات است که آن را از روایت‌های ساده‌انگارانه هواداران سلطنت و دوگانه‌سازی‌های رقیبانش متفاوت می‌کند.
* پژوهشگر تاریخ
۲۵۹
در گفت‌وگوی او [عالیخانی] ۱۵ خرداد نقطه مهمی در این ماجراست. او از جلسه‌ای می‌گوید که گروهی از کارگزاران دل‌سوز حکومت برگزار می‌کنند تا راه‌حلی بیابند و پیامد این جلسه برکناری تقریبا تمام اعضای آن جلسه است.
نظرات